Contrastes

E certo que a historia das cidades está marcada pola vida dos seus habitantes e, moi especialmente, por aquelas que estiveron á fronte delas. Hoxe estou en Oviedo. Para chegar ata aquí tiven que atravesar boa parte de Galiciam dende Vigo ata Ribadeo. E as paisaxes que fun deixando atrças indican con claridade o diferente grao de agarimo cara a terra por parte dos seus moradores e, moi especialmente, o xeito de entedelo territorio por parte dos adminbistradores, especialmente, os muncipais. Non cabe dúbida que as paisaxes de Asturias son diferentes ás galegas. Sono tanto por mor de razóns estrictamente naturais (rocha, relevo, solo ou clima) máis fundamentalmente polo diferente grao de coidado duns e outros. Mentres en Galicia domina o desorde, marcado por vivendas con engadidos que nada teñen que ver coas construccións orixinais, o descuido a carón das vivendas, o lixo presente en todos os camiños, en Asturias, os asturianos, amosan comportamentos diferentes. Por algo será. Por iso, polo ser dos asturianos o dos administradores, pasear por Oviedo convírtese nun prazer: prazas, xardíns, ruas... coidadas, vivendas rehabilitadas.... A ben seguro que existen bairros degradados ou zonas diferentes do centro histórico pero, a primeira visión non pode menos que agradar.
Non cabe dúbida de que as cidades galegas foron melllorando nos últimos 20 anos mais.. queda moito por facer e, fora das cidades, moitísimo. ¡¡Cando se decatarán os cidadáns que as paisaxes de Galicia son un dos principais recursos e, por iso, hai que coidar, protexer, mellorar...¡

CONCENTRACION PARCELARIA VERSUS CONSERVACIÓN DA PAISAXE

Vai xa bastantes anos desde que se decidiu que o minifundio galego non era válido. Que había que concentrar parcelas. Era necesario facer explotacións que foran rendibles dentro do marco da economía capitalista. Aí comezou a historia de moitas das desfeitas que se levaron a cabo en Galicia. A concentración parcelaria iniciou o seu camiño sen ter en conta para nada o valor que na paisaxe galega tiña o en tramado parcelario, as seves, os regos, o monte... Era necesario concentrar e para iso comezouse unha laboura de destrución dunha parte importante do noso patrimonio. Calquera que visite os lugares onde se fixo a concentración parcelaria será testiño do que estou a dicir. Arrasáronse cos vellos camiños, abríronse novas pistas que, na meirande parte dos casos, nada tiñan que ver coas necesidades reais do movemento dos tractores.
A concentración parcelaria ou., mellor, os seus camiños convirtíronse en máis dunha ocasión en rúas a carón das que se construíron edificacións que, en absoluto tiñan que ver coa actividade agraria. Na costa, especialmente, a concentración parcelaria serviu en máis dunha ocasión en medio de penetración da urbanización; no cámbeo da cabana para apeiros de labranza a chálete con vista ao mar.
Algún día habería que facer a historia da concentración parcelaria galega e ver en cantos lugares favoreceu a actividade agraria ou gandeira dos viciños –que si se dou- e cantas veces favoreceu a especulación –que habela hóuboa.
E, como nada tivera cambiado neste país, hoxe en día, tras ser aprobada no ano 2001 se os meus datos non me fallan, ponse en marcha unha nova concentración en Rairiz de Veiga. E fai se seguindo as mesmas pautas que antes: corta total das vellas árbores, destrución das seves e, non haberá que agardar moito, grandes pistas para que poidan circular os grandes tractores, seguro que moi numerosos, dos viciños. Un xa non sabe se chorar ou mandar todo o carallo.
Posiblemente, nalgúns lugares, sexa bo concentrar as terras. Sen embargo sería necesario facelo mantendo o maior número de elementos indicativos da paisaxe. Conservar as especies protexidas ou os vellos camiños de carro –hoxe perfectamente utilizables para sendeirismo- partindo da idea de que o en tramado parcelario galego é un patrimonio e que como tal é necesario manexar con moito tino.
Non sei si se fixo ou non algún estudo de impacto; realmente non sei si nin sequera é necesario legalmente –aínda que de non ser así debería selo- Sen embargo o que non é de recibo e que se sigan a facer as cousas como hai co arenta ou cinco enta anos. ¿Onde están os cambios na política ambiental e territorial deste país?. A verdade e que, con moita frecuencia, penso que en ningures

Paisaxe e territorio

Non cabe dúbida de que a paisaxe é a plasmación perceptual das interrelacións entre a dinámica terrestre e a actividade humana. Por iso, en función das variables climáticas, topográficas ou bioxeográficas e, por suposto, da evolución social e histórica que se dou en calquer lugar, as paisaxes teñen un ou outro aspecto. Tradicionalmente falábase, por vía de exemplo, de paisaxes rurais ou urbanas; de montaña ou de costa; de rexións tropicais ou templadas. Era un xeito descritivo de caracterizar as paisaxes que, na súa meirande parte, considerábanse máis escenarios estáticos, imaxes quedas, que o que son na realidade: entes dinámicos en continuo cámbeo.
Aquela visión estática é a que está a dominar na actualidade en moitos eidos da planificación territorial. Hai a tendencia a facer inventarios das paisaxes basean dose en elementos perceptivos e, cá seque nunca, naqueles máis dinámicos. Posiblemente esta visión se deba a que é máis fácil describir que explicar; enumerar elementos que anotar interrelacións. Isto pode provocar, por unha banda, un exceso de fis calidade respecto á paisaxe ou, por outra, pensar que aquelo que non se ve non é importante. Así sería grave non permitir que se introduzan novos elementos construtivo que resalten na paisaxe por mor da defensa dunhas construcións tradicionais que, n moitos casos, non cumplen a función que tiñan na antigüidade. Por contra, pódense permitir cámbeos na circulación da auga subterránea, con un exceso de extraccións que, necesariamente, implicaría cámbeos na cobertoira vexetal.
É complicada delimitar que é o estrutural e que é o textural nas paisaxes; é difícil marcar os límites do permitido e do prohibido; do que facer e do que non. Parece craro que non podemos pecharnos o desenvolvemento das actividades agrarias e gandeiras mais si a cal quer tipo de construción; non a un manexo da auga diferente que no pasado mais non calquera. E por iso sen dúbida é necesario definir os elementos de cada paisaxe que permitan sinalar conceptualmente as diferentes actuacións. É importante orientar de xeito flexible as actuación co gallo de acadar novas paisaxes integradas que contribúan á construción de territorios, armónicos e perceptualmente atraentes.
Para acadalo é necesario contar na planificación con especialistas na materia; con biólogos, arquitectos, enxeñeiros, xeógrafos, historiadores... Tratase dunha tarefa complexa á que hai que achegarse con moito tino e con moita formación. Temo, e datos hai para temer, que a paisaxe estase a converter nun bocado atraínte e iso pode provocar a chegada dos arribistas de sempre; daqueles que lles interesa máis acadar unha fonte de ingresos que planificar de xeito racional o espazo. O resultado sería seguir destruíndo o territorio en vez de impulsar a súa transformación cara postulados de maior racionalidade.

O cámbeo climático chegou a Vigo

Xa saben os que len este blog que unha das miñas teimas é a do cámbeo climático/cámbeo ambiental. Xa saben que eu sigo sen ter claro cal é o papel dos seres humanos nas modificacións climáticas aínda que, iso xa o manifestei en diferentes ocasións, as modificacións ambientais que ten sufrido o noso planeta foron enormes e iso a ben seguro está a afectarnos a todos.
Sen embargo, como demostración de que os que din que Galicia vai ter un clima mediterráneo no futuro está a Praza da Independencia en Vigo. O outro día ao pasar por alí quedei realmente abraiado e, ao tempo, feliz de que, ¡por fin!, tivera datos que me quitaran do meu erro de pensar que o futuro sempre é impredicible. Diante dos meus ollos tiña a mostra do cámbeo, a imaxe da chegada a Galicia dos ambientes climáticos mediterráneos. Eu diría máis, tiña diante dos meus ollos as evidencias da chegada dun clima semiárido: palmitos e outras plantas adaptadas a sequedade aparecían ocupando toda a praza viguesa. E, o que foi para min máis sorprendente e que non so estaban as plantas –que eu non coñezo polo nome na súa totalidade- tamén estábanos os solos pedregosos nos que dominan cantos rodados en medo duna paisaxe de cemento.
Deixando a broma á beira, coido que, unha vez máis estamos a bailar fora da pista de baile como noutros casos. Posiblemente a razón da plantación de especies adaptadas a clima áridos, estea ben nunha razón estética discutible, ben no feito de que non precisan moita auga e poden sobrevivir en recipientes estreitos e con pouco solo. Sen embargo eu sego a pensar que sería moito mellor encher os caixóns de plantas autóctonas perfectamente adaptadas a seca e que ofrecen unha grande variedade de tonalidades na época da súa floración. Estou a pensar nos érbedos, nas lavandas, nas queirugas ou nas xestas, plantas abondosas na Galicia máis mediterránea –bioxeográficamente- resistentes e, a bo seguro, moito máis baratas que as que se trouxeron de fora.
Non é a primeira vez que vexo cousas deste tipo. O gosto polas palmeiras ou polas oliveiras está presente en Galicia dende hai moitos anos. As oliveiras están presentes en moitos lugares dende hai séculos e, incluso, nalgunhas comarcas do sur seguen a producir aceitounas e, consecuentemente, aceite. As palmeiras tamén son frecuentes nos parques e son un elemento realmente fermoso. O problema e cando se plantan palmeiras nos paseos marítimos ou nos miradoiros a carón do mar. Incapaces de resistir o vento e a salitre, duran pouco co que se está a estragar diñeiro innecesariamente. E aquí está o problema: o non adaptar as plantas aos contornos e, especialmente, en non usar, cando é posible, as autóctonas á realidade urbana do país. Posiblemente as plantas da Praza da Independencia viguesa -como doutras prazas ou ruas que non coñezo- sobrevivan. Sen embargo eu nonas tería plantado alí. Todo, como é evidente, é opinable.

Agora a procesión pasa por Ponzos

No Hemisferio Austral, na Tierra de Fuego, na cidade de Ushuaia, un lugar dende o que acceder a áreas de enorme valor paisaxístico e natural, veño de saber polos xornais, da proposta do goberno galego de permitir a instalación dunha nova granxa mariña en Ponzos en Ferrol.
Coñezo ben a zona por que en Ferrol pasei moitos anos da miña vida e porque Ponzos foi unha das áreas estudadas por persoas do meu grupo de investigación. Trátase dunha área dunha enorme beleza xa ameazada no seu intre por un proxecto de concentración parcelaria que nada tiña que ver coas actividades agrarias e moito cos intereses especulativos. É un areal amplo, lixeiramente curvado, adosado a un alto cantil labrado no rochedo e, cousa importante, nos depósitos sedimentarios acumulados durante o derradeiro período frío.
Se ben é certo que na área houbo unha explotación mineira de ouro, nono é menos que se trata dun paraxe dun grande valor natural, paisaxístico e xeomofolóxico; neste caso tanto polo interese dos cantís de Ponzos como polos do Casal ou dos Montes das Lagoas que está un pouco máis o norte e, por suposto, polos sedimentos que non so son “terra” senón un verdadeiro arquívo paleoclimático e paleoambiental.. Por suposto a todo o anterior hai que engadirlle que é un dos areais máis visitados polos ferroláns, xunto con Sartaña ou Santa Comba, situados máis ao sur. Temos pois que os valores paisaxísticos/xeomorfoloxícos/paleoambientais, hai que engadirlle o valor social da área.
De novo estamos ante o resultado da falla dun plan director ou de ordenación do litoral. O goberno galego está de procesión dun lugar a outro en vez de parar, analizar detidamente a costa e decidir en que lugares, nos que as condicións o permitan, se poderían empreñar para as granxas. Hoxe non é tan complicado facelo. Teledetección, fotografía aérea e, por suposto, traballo de campo de biólogos, xeólogos, xeógrafos… Nuns meses, se se quere, podería estar lista un SIX no que apareceran reflectidas as diferentes capas de información referentes a todas e cada unha das variábeis e unha proposta daqueles lugares no que os impactos –que sempre os hai como en calquera actividade humana- é menor.
Coido que o tema non é tan complicado. ¿Ou si?.

Os problemas da desmesura

Nos últimos tempos vense falando da necesidade de converter a biomasa en enerxía. Este sería un bo xeito de quitar o mato dos montes e dificultar os incendios que, ano tras ano, afectan a Galicia. A medida parece boa... en principio. Digo en principio porque si as plantas que se constrúan non se fan pensando na cantidade de materia existente poderiamos xerar un novo problema: o de querer aumentar a biomasa para deste xeito incrementar a produción. Iso levaría a por en marcha, unha vez máis, a máquina da desmesura: converter o territorio nun espazo onde producir sen máis.
Digo o que digo porque neste país non hai termos medios. Que parece importante por en marcha un plano de enerxías renovables; énchense todos e cada un dos nosos montes de parques eólicos sen pensar en nada máis que nos muíños e nas súas pistas. Non se matina en por os muíños nos lugares onde o impacto ambiental sexa menor; non, érguense por toda Galicia levándose por diante paraxes de grande valor paisaxístico ou etnográfico como A Capelada, ou de enorme valor biolóxico, como O Xistral, por so dous exemplos. O importante é a produtividade. O mesmo aconteceu cos eucaliptos. Dado que é unha madeira de crecemento rápido empregada para a fabricación de pasta, a parte doutros usos, non se planificou por en marcha unha área de produción. Non, ¡viva o eucalipto! E... eucaliptos a tope. O resultado. Está a vista. Imos ter que comer eucalipto.
O mesmo pasa cos parques empresariais ou os portos. O importante non é ir creando solo industrial en función das necesidades reais ou potenciais. Non, en cada concello, un parque; baleiro, en moitos casos. Cos portos, outro tanto. Mentres que en Escocia, por vía de exemplo, seguen a funcionar portos que foron construídos no século XVIII ou XIX sen a penas modificacións, aquí máis e máis peiraos que, en moitos casos so serven para afear a fachada marítima e para levar por diante a lugares de grande valor natural ou paisaxístico a parte de provocar modificacións na sedimentación mariña que, a postre, vai afectar a outros lugares..
En Galicia non houbo ata o intre actual –e non sei si o vai haber- unha filosofía marcada pola necesidade nin, especialmente, pola capacidade de carga do sistema. Estoume a referir a levar a cabo accións que non superen a capacidade do territorio. Por vía de exemplo e tomando como referencia o uso da biomasa para producir enerxía. Tratase de construír plantas que aproveiten o que hai a día de hoxe e non outras que, unha vez postas en marcha, requiran máis e máis materia prima. Tratase de rentabilizar os parques empresariais e non esnaquizar espazo e tirar diñeiro sen necesidade; trátase de aproveitar ao máximo os espazos portuarios antes de por en marcha novas construcións. Pódeseme dicir, dende unha óptica simplemente economicista, que se non hai chan, non hai empresas que queiran vir. Non son economista, pero sei ollar o territorio e comprobar como a construción de parques empresariais hai anos non levou nin unha empresa a mais de un. Senón viaxemos polos de Padrón, Teixeiro, Vilanova de Lourenzá... e podemos comprobar o grao de uso. Incluso no Río do Pozo en Ferrol hai espazo e, aínda así, querían construír un novo parque en Brión, a carón de Ferrol, nun outeiro ao que habería que subir por costas empinadas o que suporían un gasto e un impacto ambiental enorme.
A desmesura, construída en base moitas veces a fondos europeos, materializase en portos, parques eólicos, parques empresariais, casas de turismo rural –mais dunha sempre “ocupada”- pistas e máis pistas, sen esquecer, por suposto, obras como a Cidade da Cultura da que tanto se ten falado que non fai falla reiterar o dito. Faltou unha planificación mesurada, baseada nas necesidades reais e non ilusorias, unha planificación que pensase máis en ir mellorando día a día o país, que facilitara a mellora da vida das persoas. Sobrou despilfarro dos cartos públicos e unha filosofía da sustentabilidade que tivera permitido mellorar o necesario e deixar medrar de xeito repousado o territorio.

De sur a norte... ou de norte a sur

Podería ter sido o revés máis neste caso, fixen a viaxe entre Vigo e A Coruña nun rexional 598 –non sei o por que do nome, a verdade- que tarda en facer o recorrido unhas dúas horas. Ou sexa a unha media que non chega ós 80 km por hora. Un bo exemplo da calidade dos nosos transportes públicos. Por iso cando escoito falar do AVE como se fora a panacea do futuro sempre penso o bo que sería comezar arranxando a rede de transporte interior que é a máis empregada polos galegos antes de pensar en ir a Madrid ou a Porto.
Pero, voltando a viaxe, e deixando á beira a velocidade, a razón da miña reflexión de hoxe é a análise dos lugares, das paisaxes en suma, que se van encadeando entre as dúas grandes cidades de Galicia. E o primeiro que chama a atención é a sucesión de desfeitas materializadas en aldeas estragadas nas que cada casa e do seu pai e da súa nai... construtivo craro, a parte da propiedade. Non hai a máis mínima uniformidade. As vellas casas mariñeiras das rías baixas deixaron o seu lugar a outras que non teñen o máis mínimo valor arquitectónico. E outro tanto acontece coas rectangulares vivendas de pedra de xisto que dominaban entre Santiago e A Coruña. As aldeas son un conxunto caótico de casas de cemento, a carón doutras de pedra reformadas, moitas veces sen gosto, cando non misturadas con auténticos chales suízos con cuberta de lousa de Valdeorras. Non se me vai da memoria a imaxe dun lugar no que, nun primeiro plano aparecía unha casa de cemento coroada por unha caseta, a carón doutra reformada coa parte baixa de pedra e parte superior de ladrillo e, en segundo plano, unha construción de granodiorita de Porriño con balcón de ferro e tellado con torres redondeadas de lousa. ¡Penoso!.
Sen embargo tamén aquí disinto dos “expertos”. O preocupante non é só o aspecto horroroso das vivendas –o ben ou mal chamado feísmo- dado que, a postre, as vivenda poderíanse derrubar; o grave e o desartellamento territorial; o xeito de como se estrutura o territorio en Galicia sen o máis mínimo orde. Como xa teño escrito, no pasado era o valor de uso da terra ou do mar quen es marcaban en grande medida a estrutura territorial. A potencialidade do solo e a súa humidade condicionaba os asentamentos da poboación. Os mellores solos eran adicados as hortas e os máis húmidos a prados. E na costa, a existencia dun lugar ben resgardado servía de base para a instalación da poboación.
Cando se racha o sistema tradicional cámbea todo. Agora a terra non ten valor en función do que pode producir senón en relación as súas posibilidades de ser usada para construír. O importante non é o uso senón o valor de cambio. A mellor terra do pasado non é necesariamente o mellor solar no presente.
Nas últimas décadas, o crecemento urbano trouxo consigo a necesidade de terras para erguer vivendas e, en grande medida, os planos xerais de ordenación urbana non están deseñando cidades para vivir, senón lugares para construír. E así nos vai.
A falla dunha educación territorial na cidadanía galega provoca a falla de valoración do territorio e, consecuentemente, dos elementos que o constrúen/destrúen. Galicia/Galiza, é unha lingua, unha historia, unha cultura, máis, non o esquezamos, un territorio, un medio ambiente, unhas paisaxes construídas ao longo de séculos. O esquecelo trouxo como consecuencia a destrución das paisaxes e, consecuentemente, dunha parte preciosa do noso patrimonio común.